Ηλίας Νικολακόπουλος: Το παιδί των εξορίστων που έγινε ο «εθνικός δημοσκόπος»

Ενεργητικός διανοούμενος

Ενσαρκώνοντας στη συνολική διαδρομή του ένα μοντέλο ακαδημαϊκού δασκάλου σε διαρκή αλληλεπίδραση με την κοινωνία, ο Ηλίας Νικολακόπουλος αποτέλεσε κορυφαία προσωπικότητα και για τον χώρο της ελληνικής Αριστεράς, στην οποία ανήκε από τα μικράτα του. Γεννημένος το 1947 στην Αθήνα και με καταγωγή από τη Ζαχάρω Ηλείας, ο Ηλίας Νικολακόπουλος υπήρξε «παιδί του Εμφυλίου», βιώνοντας από βρέφος αντίξοες καταστάσεις, ως νεογέννητο αριστερών εξόριστων καθηγητών. Τους πρώτους μήνες της ζωής του, «ο πατέρας μου ήταν ήδη στην Ικαρία, η μάνα μου πήγε εξορία έναν χρόνο μετά. Ο πατέρας μου γύρισε μια στιγμή από τους “τρελούς της Μακρονήσου” και συνελήφθη ξανά τον Δεκέμβρη του ’50 με την υπόθεση Μπελογιάννη», ανέφερε ο ίδιος σε μια σπάνια, σχεδόν αυτοβιογραφική του συνέντευξη, περιγράφοντας τις μνήμες των πρώτων παιδικών του χρόνων. Ακολουθώντας τους γονείς του, πέρασε «λίγους μήνες στο Τρίκερι, όπου ήμουν το μικρό παιδί που το κανάκευαν όλες οι εξόριστες», όπως διηγούνταν, μέχρις ότου η αστή γιαγιά του, από την πλευρά της μητέρας του, ανέλαβε εξ ολοκλήρου τη φροντίδα του, για να του προσφέρει μια «καλή παιδεία». Oντας εύπορη και από καλή οικογένεια της Πάτρας, η γιαγιά του τον εγγράφει στο Κολλέγιο Αθηνών, όπου φοιτά μέχρι την Δ’ Δημοτικού και με χαμηλότερα δίδακτρα ως παιδί εκπαιδευτικών, αν και εξόριστων.

Ρήξη για τα Μαθηματικά

Με την αποφυλάκιση του πατέρα του, εκείνος επιλέγει τη Βαρβάκειο ως εμβληματικό φορέα της δημόσιας εκπαίδευσης, από την οποία ο Ηλίας Νικολακόπουλος αποφοιτά με υψηλές επιδόσεις, αμφιταλαντευόμενος για το επόμενο, ακαδημαϊκό του βήμα. Τότε σημειώνεται η πρώτη ρήξη με την εποχή του, καθώς επιλέγει το Μαθηματικό της Αθήνας, κόντρα στην «παράδοση» του Πολυτεχνείου, στο οποίο κατευθύνονταν παραδοσιακά οι αριστούχοι της γενιάς του. Αλλωστε, αμφότεροι οι γονείς του υπήρξαν μαθηματικοί, με τη μητέρα του πιο επικεντρωμένη στην επιστημονική έρευνα, γεγονός που του προσέφερε από νωρίς εξοικείωση με τη γλώσσα των Μαθηματικών. Εκτός από τις σπουδές, η πολιτική δράση συνιστά από νωρίς χαρακτηριστικό του στοιχείο, καθώς το καλοκαίρι του 1963 εντάσσεται στη Νεολαία της ΕΔΑ και ακολούθως στη Νεολαία Λαμπράκη. Ηταν δευτεροετής φοιτητής στο Μαθηματικό όταν επιβλήθηκε η χούντα των συνταγματαρχών και οι γονείς του τον φυγάδευσαν στη Λοζάνη, φοβούμενοι μήπως υποστεί αντίστοιχες διώξεις με τις δικές τους. Τίποτε, ωστόσο, δεν προμήνυε τη μετέπειτα επιστημονική του πορεία, καθώς οι σπουδές του στην Ελβετία ήταν προσανατολισμένες αμιγώς στα Μαθηματικά, μολονότι διαισθητικά αντιλαμβανόταν ότι κάτι του έλειπε, χωρίς να έχει καταφέρει να εντοπίσει μέχρι τότε την απάντηση στο ερευνητικό του ερώτημα.

Ορόσημο η γαλλική τηλεόραση

Με ενδιάμεσο σταθμό τη Γενεύη, ο Σεπτέμβρης του 1970 βρήκε τον Ηλία Νικολακόπουλο στο Παρίσι, όπου ολοκλήρωνε τις μεταπτυχιακές του σπουδές, ενώ ήταν «μπλεγμένος με οργανώσεις» κατά της δικτατορίας στο εξωτερικό. Στη γαλλική πρωτεύουσα «μου ήρθε η ιδέα για τα εκλογικά αποτελέσματα», ανέφερε αργότερα κι ενώ αναζητούσε ένα δυναμικό και κοινωνικό πεδίο εφαρμογής των Μαθηματικών. Τότε στην πραγματικότητα αρχίζουν όλα, καθώς ζητά από τη μητέρα του στοιχεία για τις ελληνικές εκλογές κι εκείνη του ταχυδρομεί αμέσως έναν τόμο με τα αποτελέσματα του 1950. Ασφυκτιώντας μέσα στα στεγνά πλαίσια των Μαθηματικών, καθώς «οι αναλύσεις σού έδιναν το αυτονόητο», προσπαθεί να δώσει νέα κατεύθυνση στα εργαλεία της έρευνάς του, βρίσκοντας διέξοδο… στην τηλεόραση. «Πιο πολύ με επηρέαζε να βλέπω στη γαλλική τηλεόραση πώς παρουσίαζε τις εκλογικές βραδιές με τους χάρτες με τις αναλύσεις παρά το ελληνικό κομμάτι», είχε εξομολογηθεί αργότερα, σε σημείο που όταν επέστρεψε το 1974 στην Αθήνα να δημοσιεύσει στο περιοδικό «Αντί» τους πρώτους, ζωγραφισμένους στο χέρι εκλογικούς χάρτες και απαραιτήτως με ψευδώνυμο.

Αλλά ούτε στα πρώτα δέκα χρόνια μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας έχει οριστικά καταλήξει στο μεθοδολογικό του μονοπάτι. Ουσιαστική κατεύθυνση στη μετέπειτα γνωστή πορεία του τού έδωσε η τριβή με τις ελληνικές κοινωνικές έρευνες από το 1975 και εξής, όταν ο Βασίλης Φίλιας τον προσέλαβε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), δουλεύοντας παράλληλα στο «Αντί» για τις ελληνικές εκλογές. Οπως εξομολογήθηκε αργότερα, το 1986 προσεγγίστηκε από τον κύκλο συνεργατών του προέδρου του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου και πραγματοποίησε τις πρώτες έρευνες πολιτικής κουλτούρας στη χώρα, οι οποίες, ωστόσο, δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ. «Στην πραγματικότητα όμως είχα φρακάρει», παρατηρούσε ο ίδιος για εκείνη την περίοδο, ώσπου το 1984 υπέβαλε διδακτορική διατριβή στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ, αν και μαθηματικός, συγκλονίζοντας τα ακαδημαϊκά ήθη της εποχής. Ακολούθως, διορίζεται καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ διδάσκοντας μέχρι το 2014, καθώς «εγκύκλιες σπουδές στην πολιτική επιστήμη έκανα διδάσκοντας», όπως συνήθιζε να λέει.

Καθοριστικής σημασίας, ωστόσο, για τη μετέπειτα παγίωσή του ως ο κατεξοχήν «εθνικός δημοσκόπος» αποτέλεσαν οι εκλογές του Νοεμβρίου του 1989, όπου ήταν σχολιαστής των εκλογικών αποτελεσμάτων στην ΕΡΤ, αποστολή που «εστέφθη με επιτυχία». Η παρθενική του εμφάνιση έχει ως αποτέλεσμα η δημόσια τηλεόραση να του αναθέσει το πρώτο exit poll στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας, το οποίο όμως ακυρώθηκε 10 ημέρες πριν από τις εκλογές, με αποτέλεσμα τα ραντάρ της «νεογέννητης» τότε ιδιωτικής τηλεόρασης να πιάσουν γρήγορα το κενό, προτείνοντας στον Ηλία Νικολακόπουλο συνεργασία με τον τηλεοπτικό σταθμό MEGA.

«Δεν χαριζόταν»

Eκτοτε, η θέση του πλάι στους παρουσιαστές της εκάστοτε εκλογικής βραδιάς υπήρξε μία από τις λίγες σταθερές των εθνικών εκλογών στην Ελλάδα, ενώ το πολιτικό προσωπικό της χώρας κρεμόταν συλλήβδην από τα χείλη του προκειμένου να πληροφορηθεί την πολιτική τύχη του. Πρώην υπουργός θυμάται για τα εκλογικά πάνελ της δεκαετίας του ’90 πως ο Ηλίας Νικολακόπουλος «δεν χαριζόταν, δεν είχε φόβο, δεν τον κυριαρχούσε το συναίσθημα απέναντι σε εμάς (σ.σ.: τους πολιτικούς). Τα ίδια που έλεγε στην τηλεόραση, τα ίδια μας έλεγε και στις κατ’ ιδίαν συναντήσεις μας», καθώς ένιωθε ακλόνητα σίγουρος για την επιστημονική επάρκεια της ανάλυσής του. Η προσωπική συμβολή του στη θέσπιση του κλάδου υπήρξε τέτοια, που «πριν από τον Νικολακόπουλο οι πολιτικοί επιστήμονες προεκλογικά μας έλεγαν τι λέει ο Γκράμσι, τι λέει ο ένας, τι λέει ο άλλος», σχολιάζει έτερος πρώην υπουργός, προσθέτοντας πως «είχε έναν τρόπο ανάλυσης δικό του, πρωτότυπο, που μας γείωσε τα αποτελέσματα στη λογική της κοινωνικής πραγματικότητας, με νούμερα πια». Τελικά, «κατόρθωσε να φέρει την επιστήμη του μέσα σε κάθε σπίτι συνομιλώντας μέσω της τηλεόρασης με τον απλό πολίτη», όπως επισήμανε στον αποχαιρετισμό του ο Νίκος Φίλης, εισάγοντας τα «καινά δαιμόνια» της κοινωνικής εκλογολογίας.

Ακόμα όμως κι όταν πια είχε καταξιωθεί στη συλλογική συνείδηση ως ο μετρ των εκλογικών ερευνών και ο τηλεοπτικός σταρ κάθε εκλογικής βραδιάς, ο Ηλίας Νικολακόπουλος έδειχνε να διαθέτει έναν δικό του, μακρύ ορίζοντα. Κι αυτό οφειλόταν στο ότι συνδύαζε την επίκαιρη προσέγγιση με ένα ακαδημαϊκό βάθος, είχε τη διαχρονική ανάγκη να αναζητά στην Ιστορία και τις «υπόγειες» κοινωνικές διεργασίες την αιτία των εκλογικών αποτελεσμάτων που κρατούσε στα χέρια του. Aλλωστε, «ποτέ δεν δημοσιεύεις αυτά που βρίσκεις» είχε πει ο ίδιος σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του για τα exit polls, παραδεχόμενος ότι «δεν μπορείς να εξασφαλίσεις πραγματικά ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα», αλλά αντίθετα είναι η αλληλουχία προηγούμενων στοιχείων, παραμέτρων και συντελεστών που είχε δομήσει στατιστικά και μέσω της πολυετούς εμπειρίας του, που τον έφερνε να προβλέπει διάνα το εκλογικό αποτέλεσμα. «Η λεγόμενη επιτυχία των δημοσκοπήσεων δεν οφείλεται στο ότι απαντάνε οι άνθρωποι», δίδασκε επί χρόνια τους φοιτητές του, καθώς «υπάρχει μια συσσωρευμένη εμπειρία» που ωθεί την ανάλυση, πρόσθετε, μαγεύοντας το φοιτητικό κοινό.

Η γενναιοδωρία του προς τη νέα γενιά τον κατέταξε διαχρονικά στους πλέον αγαπητούς ακαδημαϊκούς δασκάλους, ενώ η πλειοψηφία των σημερινών εκλογικών επιστημόνων, όπως ο υφυπουργός Θοδωρής Λιβάνιος και η γραμματέας του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Ράνια Σβίγκου, ανήκει στον κύκλο των πνευματικών επιγόνων του πανθομολούμενα «Mr Ελληνικές Εκλογές». Από τους διαδρόμους των τηλεοπτικών στούντιο, ωστόσο, μέχρι τον τέταρτο όροφο της Κουμουνδούρου, όπου φυλάσσονται τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), των οποίων ο Ηλίας Νικολακόπουλος διετέλεσε πρόεδρος μέχρι το τέλος αντηχούσε πάντα το μικρό του όνομα, στο οποίο ο ίδιος ανταποκρινόταν χωρίς το παραμικρό ίχνος έπαρσης. Η ζωντάνια και η παροιμιώδης ηρεμία του, προϊόν της ασφάλειας που του εξασφάλιζε η βαθιά γνώση της επιστήμης του, τον είχαν καταστήσει από νωρίς ιδιαίτερα αγαπητό στο δημοσιογραφικό δυναμικό της χώρας, σε σημείο που οι νεαροί δημοσιογράφοι του MEGA τη δεκαετία του 2000 να τον προσφωνούν «Προφήτη Ηλία», καθώς εκτιμούσαν το γεγονός ότι… προφήτευε ανεπανάληπτα το κάθε φορά εκλογικό αποτέλεσμα.

Δεν είχε κρύψει και ο ίδιος ποτέ ότι ένιωθε «έλξη για τη δημοσιογραφία», αρθρογραφώντας στην «Πανσπουδαστική» από μαθητής Λυκείου ακόμα, για να συνεχίσει μεταδικτατορικά στο «Αντί» και για πολλά χρόνια μετέπειτα στην εφημερίδα «Τα Νέα». «Αυτή την αγωνία ή διάθεση μιας ευρύτερης επικοινωνίας την είχα ως κουσούρι», σχολίαζε με σαρκαστική διάθεση — ο αυτοσαρκασμός ήταν άλλωστε ίδιον του χαρακτήρα του. Η δύναμη της ανάλυσής του, άλλωστε, ξεπερνούσε τα όρια της ακαδημαϊκής του ταυτότητας, σε σημεία που «εμένα καμιά φορά με αντιμετωπίζουν και ως σχεδόν δημοσιογράφο από το ευρύτερο κοινό», θυμόταν, παγίδα στην οποία έπεφταν ενίοτε και κάποιοι πολιτικοί.

Το μόνο δάκρυ

Τη σχεδόν μεταφυσική ηρεμία του, παρούσα ακόμη και όταν διαπίστωνε τη χρεοκοπία του κομματικού φαινομένου στην Ελλάδα, αποχωρίστηκε δημόσια μόνο μια φορά, όταν πριν από τρεις εβδομάδες αποχαιρέτησε τον στενό του φίλο και συνεργάτη Δημοσθένη Δώδο, σε εκδήλωση του ΑΠΘ για τη συμπλήρωση ενός έτους από τον θάνατο του Θεσσαλονικιού πολιτικού επιστήμονα. Βουρκωμένος και μιλώντας με δυσκολία, παραδέχθηκε πως «ο Δημοσθένης ήταν η άλλη όψη του εαυτού μου, μου λείπει παρά πολύ, μπορεί να μην έχω συναντήσει άλλον τόσο πιστό, τόσο γλυκό, τόσο έντιμο», φανερώνοντας έτσι μία αθέατη χορδή ευαισθησίας, που εκπλήσσει όταν πρόκειται για έναν αγκιτάτορα των αριθμών.

Η πρόκληση του ΣΥΡΙΖΑ

Παρότι η αριστερή του ταυτότητα συνόδευε τη ληξιαρχική πράξη της γέννησής του, η ικανότητά του να αναλύει ορθολογικά την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα αποδείχθηκε πολύτιμο εργαλείο για τους κομματικούς του συντρόφους, οι οποίοι προσέφευγαν πάντα στις αναλύσεις του. Τόσο στα χρόνια του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου όσο και μετέπειτα του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ ο Ηλίας Νικολακόπουλος υπήρξε ζωντανό πολιτικό κεφάλαιο για τη ριζοσπαστική Αριστερά, προσγειώνοντας τα οράματά της στους κοινωνικούς και πολιτικούς συσχετισμούς της εκάστοτε εποχής.

Στην εποχή του Αλέξη Τσίπρα, η σχέση των δύο ανδρών υπήρξε πολύ στενή και στέρεα, καθώς ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ μετρούσε τον Ηλία Νικολακόπουλο ανάμεσα στους πολύ στενούς του συνεργάτες, ανταλλάσσοντας πολύ συχνά απόψεις μαζί του τόσο για τις έρευνες κοινής γνώμης όσο και για το ευρύτερο, διεθνές πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Αν και «ο Ηλίας ήταν πάντα εδώ», όπως συνηγορούν τα περισσότερα στελέχη του κόμματος μετά την τραγική απώλειά του, ο ίδιος δεν θέλησε ποτέ να αναλάβει πιο ενεργό πολιτικό ρόλο, έχοντας επικεντρωθεί ως διανοούμενος στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, αναζητώντας -με ζήλο παρόμοιο με νέου ερευνητή- τις απαντήσεις που κάθε φορά αναζητούσε.

Η εμπλοκή του με το εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ καθίσταται πιο ενεργή το 2019, όταν για πρώτη φορά συμμετέχει στην Κεντρική Επιτροπή Ανασυγκρότησης του κόμματος, η οποία αποσκοπεί στην επανάκαμψή του από την εκλογική ήττα. Η διακριτική απόσταση, ωστόσο, με την οποία αντιμετώπιζε όλα τα χρόνια την κομματική καθημερινότητα είχε ως αποτέλεσμα να χαίρει πλήρους αποδοχής και εκτίμησης από το στελεχιακό δυναμικό της Κουμουνδούρου, η οποία του αναθέτει τον περασμένο Απρίλιο το δυσκολότερο εσωκομματικό εγχείρημά της: τη διεξαγωγή των εκλογών για την ανάδειξη της συλλογικής ηγεσίας!

Ο ίδιος έδειχνε χαρούμενος που ο Αλέξης Τσίπρας τού ζήτησε να οργανώσει αυτή την προσπάθεια στις 15 του περασμένου Μαΐου. Ηταν ένα πρωτόγνωρο άνοιγμα του ΣΥΡΙΖΑ στην κοινωνία και ένα μεγάλο στοίχημα για τον κ. Τσίπρα, ενώ ενθουσίασε και την κομματική βάση, καθώς η απόφαση για τη διαδικασία αυτή έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από τους 5.000 περίπου συνέδρους του κόμματος, στο 3ο Συνέδριο τον περασμένο Απρίλιο.

Η εσωκομματική εκλογική διαδικασία της 15ης Μαΐου στέφθηκε, χάρη και στον Ηλία Νικολακόπουλο, με μεγάλη επιτυχία, καθώς η προσωπική του, επιστημονική υπογραφή σφράγισε με αξιοπιστία πιο αεροστεγώς και από βουλοκέρι τα αποτελέσματα. Ο ίδιος φρόντισε με κάθε τρόπο και κάθε στιγμή να εγγυηθεί ότι όλα θα γίνονταν άριστα — και έγιναν.

Εμελλε όμως να είναι η τελευταία για τον Ηλία Νικολακόπουλο.

Ο αιφνίδιος θάνατός του πάγωσε τους πάντες στον ΣΥΡΙΖΑ και πρώτον απ’ όλους τον Αλέξη Τσίπρα. Ο πρόεδρός του έμοιαζε χαμένος στο άκουσμα της είδησης και, αδυνατώντας να το πιστέψει, άρχισε να τηλεφωνεί ο ίδιος στη Σύρο για να πληροφορηθεί τι ακριβώς συνέβη. «Μέχρι και σήμερα θα ήταν δύσκολο κανείς να φανταστεί εκλογές στην Ελλάδα χωρίς την παρουσία του Ηλία Νικολακόπουλου», κατέληγε το συλλυπητήριο μήνυμα του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, βρίσκοντας σύμφωνο ίσως για πρώτη φορά όλο το πολιτικό φάσμα.