Κατά τον ύστερο μεσαίωνα η διάλεκτος του νησιού εξελίχθηκε σε λόγια γλώσσα, και εκφράστηκε μέσα από την ποίηση του Κορνάρου του Χορτάτση και άλλων, το κρητικό θέατρο και τα λαϊκά τετράστιχα -μαντινάδες- των οποίων η θεματολογία μπορεί να είναι από σκωπτική έως φιλοσοφική.
Σήμερα η κρητική διάλεκτος δεν κινδυνεύει με εξαφάνιση, όπως συχνά συμβαίνει σε μειονοτικές διαλέκτους που δεν διδάσκονται, καθώς κυρίως στο νότο, αποτελεί την μόνη προφορική γλώσσα και συνεχίζει και να εξελίσσεται. Η κρητική διάλεκτος ομιλείται εκτός από την Κρήτη, στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας και στα παράλια της Μικράς Ασίας όπου εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι Κρητικοί το 1923.
Στην κρητική διαλέκτο οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών μπορούν να μπαίνουν πριν και μετά το ρήμα σχεδόν σε οποιαδήποτε περίπτωση, σε αντίθεση με την νέα ελληνική και την καθαρεύουσα, παραδείγματα: κατέχω το, ξανοίγω σε, μανίζω ντως, γρικώ ντου, ετα το χτύπα, επαε τα θέσε.
Ο αόριστος των ρημάτων καταλήγει με τον δωριζμό –ξα αντί του -σα της νέας ελληνικής και της καθαρεύουσας, για παράδειγμα: εζίγωξα, εστέγνωξα, εστέργιωξα.
H κρητική διάλεκτος όντας φυσικά διαμορφωμένη, δεν επιτρέπει χασμωδίες, για παράδειγμα: τρώγω αντί του τρώω, κλαίγω αντί του κλαίω κτλ.
Πολλοί τύποι της γενικής πτώσης της δωρικής εγκαταλείφθηκαν στην κρητική διάλεκτο κατά το μεσαίωνα, ενώ άλλοι τύποι της ελληνιστικής περιόδου αναβίωσαν στις μέρες μας μέσα από το ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα στην καθαρεύουσα και στα νέα ελληνικά.
Για παράδειγμα στην κρητική διάλεκτο θα λέγαμε περιφραστικά ‘’η γεύση από το αίμα’’ και ποτέ ‘’η γεύση του αίματος’’ Η χρήση τέτοιων τύπων που έχουν αναβιώσει τεχνητά σε συνδυασμό με την κρητική διάλεκτο έχει αντιαισθητικό αποτέλεσμα.
Σε αντίθεση με την νέα ελληνική, στα κρητικά παίρνουν τελικό »νι» άρθρα αντωνυμίες και επιρρήματα μόνο όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, ανεξάρτητα από το γένος και το είδους της. Για παράδειγμα Πληθυντικός: των ανθρώπω, όλω τω χωργιώ, τω μπολλώ λογιώ. Όταν ακολουθεί αρσενικό: το δάσκαλο, τον αδερφό. Άκλιτα: δε θέλω, δεν αλλάζω, μη μιλείς, μη γρικάς, μην έργας. Το επίρρημα-σύνδεσμος σαν: σα κουτέντα, σαν οψάργας,
Κρητικές λέξεις από Α
αγγέλαμος,ο = αγρια ταγή(βρώμη)άζουδος =άτυχος,δυστυχισμένος,κακότυχοςαθιβολή,η =κουβέντα,συζήτησηαθιούν =ανθίζουν,αθιώ=ανθίζωαθός =ανθόςακλούθιε =ακολούθισεακλουθώ =ακολουθώαλάργο =μακριάαλέτι,το =άδικοαλλαξ’ οπίσω =γύρισε πίσωαλωνάρης =ο Μήνας Ιούλιος.ο Μήνας που ανωνεύγουν=αλωνίζουναμάλαγο =δίχως πονηριά,αγνόαμάλαγος =άθικτος,ανέπαφος,αγνόςαματέ,η =ματιά,αμαθιά,η=βλέμα,νεύμα,ματιάάμε =πήγαινεαμέτε =πηγαίνετεαναβουλώ =βουλιάζωαναδώσει =βραχεί,πάρει υγρασίααναδίδω =υγραίνομαιανάλεμα =παραποίηση του ανάθεμα που μπαίνει να ακυρώση τη κατάρααναντρανίσει =αναθρέψειαναντρανίζω =ανορθώνομαι,ανυψώνομαι,ανασηκώνομαιαναπνιά =ανάσα ,αναπνοήαναστορούμαι =επαναφέρω στη μνήμη μου,θυμούμαιανάφτει =ανάβειανάφτω =ανάβωαναχουρχουδεύω =ανακατεύω,ανακινώανέ =εάν,αν,αν τυχόν,εφόσον,περίπουανεζητώ =ψάχνω,αναζητώ,νοσταλγώανημένω =αναμένω,περιμένωαντάρες =μπόρεςαντάρα =ομίχλη,μπόρααντέτι ,το =έθιμο,συνήθεια,ιδιοτροπίααντιδείρω =περνώ απέναντιαντιντέρνω =περνώ απέναντιαξεδιάλυτος =αυτός που δέν έχει εξηγηθεί η φανερωθείαόρια =όρηαπογιαγέρνει =επιστρέφειαποδέλοιποι =υπόλοιποι,λοιποί,απομένοντεςαπόι,το =το αγιάζι,η δροσούλα τής αυγήςαποκαμαρώνει =θαυμάζει,καμαρώνειαποκλαμένα =όσα είχα αποκλάψει,τελειώνω το κλάμααπολιχνίσαμε =τελειώσαμε το λίχνισμααποσκιάζω =κάθομαι στην σκιά,προστατεύω,καλύπτωαποσπέρας =αποβραδίς,απο το βράδυ,το περασμένο βράδυαποστειρώξω =στραγγίξω,αποστειρώνω,στερεύω,στειρώνω,ξεραίνομαιαποστροφές =αναμνήσειςαποτσακίζει =αλλάζει κατεύθυνσηαποφανίζομαι =επιδεικνύομαι,προβάλομαι,παρουσιάζομαι με ευπρέπειααργαδινή,η =βραδυάαρμί,το =άκρη,κορφή,κορυφογραμμή.ψηλό σημείο,ύψωμααροδαμός,ο =το νέο φύλλωμα τών δέντρων τήν Ανοιξη,νέο κλωνάριασημοκουκλωμένος=σκεπασμένος με ασήμιασκιανάδα =ίσκιος,ασκιανόςάσπρουγας =ασπρόχωμαασφεντηλιά =ο ασφόδελος,μικρό άγριο φυτόατζοπηδάς =χοροπηδάς,εκτινάσεις τα πόδια,αναπηδάςάφτω =ανάβωάχτι,το =απωθημένο,εκδίκηση,ανταπόδοση κακούαβαρεσά τεμπελιά, οκνηρίααβατζέρνω πλεονάζω, περισσεύωαβιζέρνω εφιστώ τη προσοχή καποιου, ειδοποιώαβοθρακός ή αφορδακός Βάτραχοςαγαπητερά με αγάπη, με στοργή, συμπαθητικάαγαπητερός αυτός που με την συμπεριφορά του γίνεται αγαπητόςαγαστεροπιάνω αναπτύσσομαι ομαλάαγγελοσκιάζομαι σκιάζομαι από τον άγγελό μου, βλέπω προμηνήματα του θανάτου μουάγγουρος νεαρός, νέοςαγγουροφαίνεται μου κακοφαίνεταιαγγριγιεύω γίνομαι άγριος, αγριεύω, ερεθίζω κάποιον, τον εξάπτωαγιάερτος αγύριστος, δεν έχει γυρίσει ακόμααγίδα συμπαράσταση, ενίσχυσηαγκαλιδέ ότι χωράει μια αγκαλιάαγκανάδος αγανακτισμένος, οργισμένος, άκεφοςαγκανάρηση αγανάκτηση, εξόργισηαγκανίζω γκαρίζω, φωνάζω δυνατάαγκίνιαστος άθικτος, αχρησιμοποίητοςαγοϊζω παρεκτρέπομαι, οργιάζωαγριμοπόδαρος αυτός μου έχει πόδια γρήγορα και δυνατά όπως το αγρίμιαγρουλιά η άγρια ελιά που δεν έχει εμβολιασθείαδέλοιπος αποδέλοιπος, υπόλοιποςαδιαρίζομαι σπεύδω , επείγομαιαδιάρμιστος ακατάστατος , αταχτοποίητοςαδιαφόρετος ο μάταιος , ο ανωφελήςαδικοθανατίζω βρίσκω κακό και άδικο θάνατοαδυναμίζω χάνω τις δυνάμεις μου, εξαντλούμαι σωματικάαερινίζει αρχίζει να πνέει δροσερός αέραςάζουδος άτυχος, κακότυχοςαθάλη θερμή στάχτηαθιβολή κουβέντα, συζήτησηαθρακοβόλη στάχτη με αναμμένα κάρβουνααίγα η γίδααϊπλίκι ελλάτωμα , κουσούριακάνιαστο αμέστωτο πουλί πυ δε μπορεί να πετάξει ακόμα καλάακούω μτφ. μυρίζωαλάργο μακρυά (από κάτι – κάποιον)αλαργοξορίζω στέλνω πολύ μακρυά, στην ξενιτιάαλαργοξορισμένο ξορισμένο μακριά, ξενιτεμένο μακριάαμάλαγος παρθενικός, αμόλευτος, απάτητοςαμάχη το μίσος, η έχθρααμοναχός μοναχός, μόνοςαναμαζώνομαι ησυχάζω, ηρεμώ, γυρίζω στα παλιάανάπλαγο ακαλλιέργητος αγρός, η πλαγιάανάρια ισχνά, πάνω-πάνωάνε αν, εανανεκουλουρίδα στριφογύρισμα, σβουριξιάανεργιάζω καταλαβαίνω, το παίρνω χαμπάριαπανοβαρτάς ρουφιάνος, ανέντιμοςαπηλογούμαι απαντώ, αποκρίνομαιαπής αφού, αφότουαπόκειας έπειτα, μετάαπόκειας και μετάαπού που, όπουαράσω ορμώ από αγάπηαρμηνεύω λέω, στέλνω μήνυμααρωδαμοί τρυφεροί βλαστοίασάλευτος ακίνητος , ακούνητοςασπάλαθος αγκαθωτό φυτό που υπάρχει στην Κρήτηαφεδιά σου εσύάφτω ανάβω, φλογίζομαι
Κρητικές λέξεις από Β
βαίζα,τα =καμώματαβγάνει με =με βγάζει ,με οδηγείβεγγέρα,η =κουβέντα,αποσπερίδα,η παρέα στίς αυλέςβεγγερίζει =κουβεντιάζει τα απόβραδα στίς γειτονιέςβεγγερίζω =αποσπερίζωβιόλα,η =λουλούδι,όμορφη κοπελιά(μεταφορικά)βλαστοσύρω =βγάζω βλαστούςβλαστοσύρνω =σέρνω,πετάω βλαστούςβλαστοσέρνω =πετάω βλαστούςβολά,η =φοράβουλήσει =καταστραφεί,βουλιάξειβουλώ =βουλιάζωβούργια,βουργιάλι =μικρός σάκος,σακίδιο που μεταφέρετε στήνπλάτηβρουχούνται =ακούγονται υπόκοφαβρουχούμαι =βρυχούμαι,μουγκρίζωβυζαστάρι =μωρό,μικρό,το βυζανιάρικο το απογαλακτισμένο αρνάκιβαβαλίζω περιποιούμαι, φροντίζωβαβούλι εξουσιάζω κάποιον απόλυτα πχ. (έχω κάποιον στο βαβούλι μου)βαγίζω φροντίζω ιδιαίτερα κάποιονβάγκα χαντάκι, μεγάλο αυλάκιβάλια τα βάσαναβαλίδικος εύφορος , γόνιμος , καρποφόροςβαρδαλές μέρος αδιαπέραστο, φράγμα αδιάβατοβαρέ βαριά (σαν επίρρημα) π.χ. το πήρε πολλά βαρέβαρεμένη η έγκυοςβαρθακός ή αβορθακός βάτραχοςβαρμένος υοποθετημένος, ταχτοποιημένοςβαρμός το μπάσιμο, η είσοδοςβαροκαμπανίζω είμαι βαρύς στο ζύγισμαβαροκάρδιστη κακή ψυχική διάθεση, στεναχώριαβαρώ πληγώνω, χτυπάωβαστώ προέρχομαι, κατάγομαιβατσιναμάτης αυτός που έχει στη μούρη του μαύρα στίγματα σαν τα βάτσινα (βατόμουρα)βγαίνω ανεβαίνω (εβγήκα στο δώμα), μου αξίζει (του βγαίνει να τονε δείρουνε), μου ανήκει , μου αναλογεί (μια γυναίκα μου βγαίνει και μένα)βγανιά συκοφαντία, προσβολήβγαρτίζω προχωρώ στην εργασία μουβγοράδα ορατότητα, θέαβγορίζει υπάρχει ορατότηταβεζινές η ζυγαριάβένα η ίναβεντέμα μεγάλη παραγωγή (συνήθως για ελιές)βερβερίζω μιλώ συνέχεια, φλυαρώ, ψελλίζωβέργα κατσούνα, μπαστούνιβερεσετζής αυτός που αγοράζει με πίστωσηβίγλα σκοπιά, παρατηρητήριοβιγλάτορας αυτός που επιτηρεί, που κοιτάζει εποπτικά από ψηλάβιλλάνος άξεστος, απολίτιστος, χωριάτηςβιόλα χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει κόκκινα λουλούδια (παπαρούνα – γαρύφαλλο)βλαντούσα η κατσαρίδαβλεπές ο αγροφύλακαςβλόγα η τελετή του γάμουβοργίζει το κτυπάει ο βοριάςβορισματέ το χτύπημα, το τραύμα, η πληγήβούβα κοίλωμα, λάκοςβουλώ βουλιάζω, βυθίζομαιβούπα η γόπα (το ψάρι)βούργια μικρό βουργιάλιβουργιάλι υφαντή τσάντα (ταγάρι) που έβαζαν το φαγητό της ημέρας οι βοσκοί και οι αγρότεςβραστάρι θερμό αφέψημαβρούχος θόρυβος, το μουγκρητόβρυσάλι μικρή βρύσηβωλοσέρνω κουβαλώ κάτι σέρνοντάς το
Κρητικές λέξεις απο Γ
γαμπάς =χοντρό ρούχο,επανωφόρι βοσκού με κουκούλαγαρουφαλάτη σφαίρα =σφαίρα περιστρόφου που στήν άκρη έχει κοψίματαγιαίνει =θεραπεύειγιαίνω =θεραπεύομαι,γίνομαι καλάγδέχομαι =περιμένω να συμβείγεραντίζω =ευδοκιμώ.γεννώ,δημιουργώγ-η =ήγια ονομής σου =για σέναγιαγιέρνω =επιστρέφω,γυρίζω,φέρνω πίσωγιάειντα =γιατί,για πιο λόγογιάντα =γιατίγλεντίζει =να γλεντά,να διασκεδάζειγνοιάζομαι =έχω ένοια,νοιάζομαι,ενδιαφέρομαι,φροντίζωγνώθω =ξυπνώγραίνομαι =βρέχομαι,υγραίνομαιγραίνω =βρέχωγροικά =ακούειγροικώ =ακούω,νοιώθω,αισθάνομαι,καταλαβαίνωγροικάται =ακούγετεγρυλώνω =γουρλώνω τά μάτια μου,απορώγρόσι,το =χρήμα,νόμισμα επι τουρκοκρατίαςγυρογιάλι =γιαλός,ακρογιάλιγειαίνω ή γιάνω βρίσκω την υγεία μουγεμίδι το γέμισμαγιαγιέρνω επιστρέφω, γυρίζω πίσωγιδάρης βοσκός σε γίδες, γιδοβοσκόςγλεντοκόπισμα το έντονο (δυνατό – άγριο) γλέντιγράδες οι γριέςγρε η γριάγρόθος η γροθιά, μτφ. (βρισιά) αυτός που είναι για γροθιές, ο βλάκαςγροικώ νιώθω, δίνω προσοχή, ακούωγυρογιάλι η ακρογιαλιάγυρού γυρού κυκλική συναγωγή
Κρητικές λέξεις απο Δ
δηγούμαι =διηγούμαιδηγούνται =διηγούνται,αφηγούνταιδιακονάται =ζητιανεύειδιακονούμαι =ζητιανεύωδιαρμίζομαι =τακτοποιώ,καθαρίζω,συγυρίζωδιαρμιστώ =διαχειριστώ,τακτοποιήσωδίκαια μεσάνυχτα =πραγματικά μεσάνυχταδίπλα(παίρνω) =σειρά(παίρνω)διπλοσφαλίζω =διπλοκλειδώνωδρασκελίζω =υπερπηδώδρασκελισε =υπερπήδησεδώ μου =δώσε μουδώσω(κάτω) =πέσω,θα πάρω δρόμοδείλι το δειλινόδιαρμίζομαι καθαρίζω, τακτοποιώδιάφορο η διαφορά, η καλλιτέρευσηδικώ αρκώ, εξασκώδίφορος αυτός που καρπίζει δύο φορές το χρόνοδρασκελίζω περπατάω με μεγάλο βήμα
Κρητικές λέξεις απο Ε
εβγιά,η =βελτίωση καιρούεδά =τώρα,πλέονεγδέχουμου =καρτερούσα,περίμεναεθρούλισε =σκόρπισε,θρουλώ,θρρυματίστικε,κομματιάστικεείντα =τίεκατάλησα =ξόδεψα,σπατάλησαεκειά =εκείεμιλιά =ομιλία,μιλιά,λαλιά,φωνήεμίσεψες =έφυγεςεμπόλιασε =εμβολίασε,έδεσε,εκέντρισεεντάκαρα =ξεκίνησα,αρχίνησαεξάνοιξα =κοίταξα,ξανοίγω,βλέπω,παρατηρώεξελάκκιζα = έσκαβα λάκους γύρω απο κορμούς δέντρωνεργώ =κρυώνωέστεσα =κράτησα,σταμάτησαεσύβασα =συμβίβασαετσά =ετσιεβάρηκα χτύπησα , πληγώθηκα , τραυματίστηκαεβγαρσιά έξοδοςέβγορο μέρος με ορατότηταεβοσκήθηκα χόρτασαέγκος όγκοςεγόη μου αλοίμονό μουεδέ για δεςεδεπά κάπου εδώεθαραπάηκα έφαγα και ευχαριστήθηκαείκασι σαν να, ωσάνείμητας εκτός ανεκειδέ εκεί ακριβώςέλε μου προπάντως, κυρίωςελεμές εκλεκτός, διαλεχτόςελιδάρος ο ελαιοπαραγωγόςεμιλιά μιλιά, ομιλίαέμπανα και τι μ’αυτόεμπάστε μπείτε μέσα, περάστεέντειμα φάντασμα, βρικόλακας, δαιμονικό πλάσμαεξιά ανεξαρτησία, ελευθερίαεσμιγιά η συνάντησηετοσεσάς τότε ακριβώςετόσονα τόσο πολύ, τόσο ακριβώςετουδά σ’αυτό το μέροςέχθρητα η εχρθότητα, το μίσοςέχνος το ζώοεχταγή έγνοια, έντονη επιθυμία
Κρητικές λέξεις απο Ζ
ζα,τα οζά =ζώα,συνήθως τα πρόβαταζάλο,το =βήμα,περπατησιάζάφτι =κουμάντο,δαμάζω,ημερώνω,ελέγχωζευλώνω =στραβώνω,τσακίζω,λυγίζωζυγώνω =διώχνω,καταδιώκω,απομακρύνωζαφτιγές ο χωροφύλακας επί Τουρκοκρατίαςζόρες ζόρισμα, κίνδυνος
Κρητικές λέξεις απο Θ
θα γενώ =θα γίνωθε να =θαθένε =θέλουνθεριό,το =θηρίοθεριστής,ο =ο μήνας Ιούνιοςθέσει =ξαπλώσειθέτω =ξαπλώνω,κοιμούμαιθιός =θεόςθύμησες =αναμνήσειςθύμηση =μνήμη,ανάμνησηθωρώ =βλέπωθαρμός βασκανία, μάτιασμαθέτω πλαγιάζω, ξαπλώνωθρινάκι το κοσκίνισμα των σταχυών στο αλώνι
Κρητικές λέξεις απο Ι
ιδώ δω – βλέπωινάτι το πείσμαίντα τί (χρησιμοποιείται για ερώτηση)ίσαμε ή σάμε μέχρι
Κρητικές λέξεις απο Κ
καερέτι =υπομονήκαημαθιά =το κάψιμοκαθα είς =καθέναςκακολαλεί =οδηγεί σε λάθος δρόμο,κακομεταχειρίζεταικακολαλώ =βασανίζω,κακομεταχειρίζομαικακοστραθιά =κακός,δυσκολοδιάβατος δρόμοςκαλλιμέντο,το =πρόοδος,προκοπή,καλυτέρευσηκαλντιρίμι,το =λιθόστρωτος δρόμοςκαλοσειράδα =καλή σειρά,καλής οικογένειαςκαμωμένα =φτιαγμένακάνω =φτιάχνωκανακίζω =καλοπιάνω,χαιδεύω,θωπεύωκανελάδα,η =ποτό απο κανέλακαταλαγιάσει =ηρεμίσει,ησυχάσεικατάλυμα =ερείπιο,μισογκρεμισμένο σπίτικαταλυτή =εξολοθρευτήκατέχει =γνωρίζει,ξέρεικάψα =ζέστηκαψαλίδα =σπίθα απο φωτιάκι ανε =και άνκιανούς(κιανενούς) =κανενόςκοιμηθιά =ο τόπος που κοιμήθηκε κάποιοςκοιτάσσει =ξεκουράζεται,αναπαύεταικαιτάσσω =κοιμούμαι στήν φωλιά μου,ξεκουράζομαικονάκι,το =σπίτι,κατοικίακονεύει =φιλοξενείταικοντό =άραγε ,μήπως ,τάχακοπέλι,το =το αγόρι,το μικρό παιδίκοπελιδάκι =το μικρό παιδάκικουζουλάδα =ανοησία,τρέλα,τόλμηκουκοσάλι =χαλάζικουλαντρίζει =κάνει κουμάντοκουλαντρίζω =παλεύω,εξουσιάζω,διευθύνωκουλέδες =πύργοικουλές =πύργοςκρεμάται =κρέμεται,αποκρεμιέταικρούβγει =δυσκολεύει τήν αναπνοήκρούβγω-ομαι =στερώ τόν αέρα,αποπνίγω,πνίγομαικρυγιότη,η =τό κρύο,τό ψύχοςκαβρός ο κάβουραςκακοβολιά ανώμαλος δρόμοςκαματερό καλλιεργημένος αγρός, πεδιάδακαμνιώ κλείνω τα μάτιαΚαντής ο δικαστής επί Τουρκοκρατίαςκαταδιά η αποκατάσταση, η τακτοποίησηκατάσαργα επί της σάρκαςκατέ(χ)ω ξέρω, γνωρίζωκάτης ο γάτοςκατούνα σπίτι βοσκού στο βουνό (λέγεται και κονάκι)κατσούλα η γάτακαψάλι (γίνομαι καψάλι) καίγομαικεράς η ζώνη ουράνιο τόξοκλησίδι μικρό εκκλησάκικοκλιομπάντουρο το όστρακο του σαλιγκαριούκολάι το κουμάντο, ο λογαριασμόςκονάκι σπίτι βοσκού στο βουνό (λέγεται και κατούνα)κοντό άραγε, μήπωςκοντό κοντό περίπουκόπιασε πρόσκληση στο σπίτικουζουλάδα τρέλλα, χαζομάρακουλαντρίζω καταφέρνω κάτι, τα βγάζω πέρακούμος μικρό κτίσμα στο βουνο που χρησιμοποιεί ο βοσκός για να βάλει 1-2 ζώακουρνιάζω ρουβάζω, χώνομαι στην αγκαλιά, ραφώνει στηαγκαλιά, προστατεύεται σε υπήνεμο έροςκουφοβράζω επιθυμώ, έχω έντονο πόθο που δεν εξωτερικεύεταικοχλιός ή χοχλιός σαλιγκάρικρημνός ο γκρεμόςκριγιός το κριάρικρυγιό κρύο, δροσερόκρυγιότι το κρύο, κρύος καιρός (κάνει κρύο)
Κρητικές λέξεις απο Λ
λαλεί =οδηγείλιανοχοχλιός =μικρό σαλιγκάριλιγάνεις =λιγοστέψειςλιχνίζω =διαχωρίζω στο αλώνι τόν καρπό απο τα άχυραλογούμαι =θεωρούμαι,λογαριάζομαι,υπολογίζομαιλοισμός =συλλογισμός,σκέψηλυρομπαντουρίζει =παίζει λύραλύρου-λύρου =κοντυλιές τής λύρας(ποιητική έκφραση)λαθούρι η φάβαλάτρα καθαριότητα, δουλειές του σπιτιούλεπιδοχώματα χώμα από το οποίο φτιάχνουν τα πιθάρια και τα κεραμικάλιγώνω δοκιμάζω, γεύομαιλιοπύρι ημέρα με πολύ μεγάλη θερμοκρασίαλογάμαι περνιέμαι, περνάω για…λογιάζω σκέφτομαι, βάζω στο νου μουλούσα πολυτελή ρούχα και κοσμήματα
Κρητικές λέξεις απο Μ
μαγαρίζω αλλοιώνω, καταστρέφωμαϊνάρω ησυχάζω, κοπάζω, γαληνεύωμαλέ καυγάς, φιλονικίαμαρακλής αυτός που έχει μεράκι(α) – αυτός που γλεντάει χωρίς να παρεκτρέπεταιμαργώνω ξεπαγιάζω, κρυώνωμερακλίκι το μεράκι η αγάπη για αυτό που κάνωμισεμός η αναχώρησημιτάτο κτίσμα στο οποίο γίνονται τυροκομικές εργασίεςμονοπαντώ συγκεντρώνω σε ένα μέροςμουζούρι παλιά Κρητική μονάδα μέτρησης (1 μουζούρι ήταν περίπου 5 οκάδες)μπάντα πλευρά, περιοχήμπαντούρα καπάκι όστρακουμπαξές περιβόλι, κήποςμπεγεντίζω συμπαθώ, θαυμάζωμπελί είναι είναι φανερόμπεσαλίδικος ο ντόμπρος, ο ευθύς, ο σταθερόςμπέτης ή πέτης το στήθοςμπουνταλάς βλάκας, χαζός
Κρητικές λέξεις απο Ν
νιηρούμαι αποφεύγω μια πράξηντακάρω ξεκινώ, αρχίζωντελικανής ο νέοςντουνιάς ο κόσμος, ο λαόςνώμος ο ώμος
Κρητικές λέξεις απο Ξ
ξα σου εσύ ότι πειςξαμώνω σκοπεύω (σημαδεύω)ξανοίγω κοιτάζω, θωρώξεγιαλίζω ανοίγομαι στο πέλαγοςξεκορφίζω βγαίνω στην κορυφή ενός υψώματοςξενομπασάρικος περαστικός, ξένοςξενομπάτης περαστικός, ξένοςξέτελο η έκβαση, το αποτέλεσμαξόμπλια σχέδιο στο υφαντόξώμαχο γερασμένο, παροπλισμένο, εκτός μάχης
Κρητικές λέξεις απο Ο
ο(υ)λιά στιγμή, μικρό κομμάτιοζό ζώο, χρησιμοποείται κυρίως για να ορίσει το πρόβατοοματέ φαγητό, από εντόσθια χοιρινά, γεμιστά με ρύζι και μυρωδικάονόμης σου για χάρη σουόξω έξω, εκτόςορδινιά η τάξη, η ετοιμασίαορδινιάζω σχεδιάζω, μελετώόρθα η κόταορνικός ήσυχος, ανενόχλητοςοψάργας εχθές το βράδυοψές εχθές εχθέςοψές ταχιά εχθές το πρωί
Κρητικές λέξεις απο Π
παιχνιδαμάτης αυτός που κάνει παιχνίδια με τα μάτια τουπαντίδει (δεν παντίδει) δεν έρχεται, δεν είναι εύκολοπαντονιέρω ή παντονιάρω εγκαταλείπω, αφήνωπαραμερώ βάζω παράμερα, παραμερίζωπαράουρος παλαβός, τρελόςπαρασθιά το τζάκιπαραστρατίζω αλλάζω δρόμοπεραματίζω όρος της υφαντικήςπλαντοξόκαιρος ξαφνική κακοκαιρία στην οποία κινδυνεύει ο άνθρωπος ακόμα και να πνιγεί (πλαντάξει)ποβγάνω βγάζω έξω, ξεπροβοδίζωπογέρνει βασιλεύει, φεύγει ο ήλιοπορευτής αυτός που περνάει περαστικόςπορίζω περνάω, βγαίνω έξω, φεύγωπορίζω βγαίνω έξωποσάζω περιποιούμαι, στολίζωπρεπιά αξιοπρέπεια, ομορφιάπρεπίζω ταιριάζω, το φέρνω στα μέτρα μουπριχού πριν, προτούπροβατάρης βοσκός σε πρόβατα
Κρητικές λέξεις απο Ρ
ραβδέ χτύπημα με ραβδί , ραβδισμός , ξυλιάραέτι καλό φαγητό, εξαίρετο γεύμαραϊσματέ το ράγισμα, το ρήγμα , η ραγισματιάράκαδο κουρελιάρικο ρούχο , κουρέλιραμεκλής συγχωρεμένος (κάποιος που έχει πεθάνει)ράνης αυτός που συχνοκλαίειρανίζω κλαίω ασταμάτηταραντάρα ψεκαστήρας , συσκευή για ψέκασμαρασέ ή ρασιά ύφασμα απο συμπιεσμένο μαλλίρασιά ή ρασέ ύφασμα απο συμπιεσμένο μαλλίράσσω σπεύδω για βοήθεια , προθυμοποιούμαιραφώνω κουρνιάζω, χώνομαιρεγάλο το δώρορεγογιάρω τακτοποιώ, διευθετώρέγομαι επιθυμώ πολύρεζακλιά το ροζακί σταφύλιρεζαλέτι ρεζίλεμα, συμφοράρεματικά οι ρευματισμοίρεμεδιάρω γιατρεύω , θεραπεύω , αποκαθιστώρεμέδιο το φάρμακορέμπομαι κυριαρχώ , εκμεταλλεύομαιρεσπέρης ο γεωργός , ο αγρότηςρεστιβώνω ή ριστιβώνω συνωθώ, συμπιέζω , στριμώχνωρέτζακας ο γκρεμός , χαράδρα , απότομο ρυάκιρετζεβούτα εντολή , διαταγή (συνήθως δυσάρεστη)ρεχένι εγγύηση , ενέχειροριγοσίρω αναπτύσσομαι, ευδοκιμώριζά οι πρόποδες υψώματοςριζακάρει υπάρχει κίνδυνοςριζακάρης ο τυχερόςριζιμιό ριζωμένο (π.χ. ριζιμιό χαράκι – ριζωμένος βράχος)ριζίτης αυτός που κατοικεί στσι ρίζες του βουνούριζοσκέλωση η ανάπτυξη των ριζώνρίζωμα ανήφορος, ανηφοριάριστιβώνω ή ρεστιβώνω συνωθώ, συμπιέζω , στριμώχνωριτζας χάρη, παράκλησηριτζατζής μεσίτης, μεσολαβητήςρόβι όσπριο που η χρησιμοποιούταν για τροφή σε βόδιαροδάρης βοσκός αιγοπροβάτωνροδέ ροδαριά, τριανταφυλιάροζοναμέντο συνομιλία, συζήτηση , κουβένταροζονάρω κουβεντιάζω, συζητώροσπού η πόρνηροσφαϊλίκι ντροπή, ζημιά, δυσφήμισηρουβάζω χώνομαι στην αγκαλιάρουβάρω ή ρουβέρνω κλέβω, αρπάζωρουβάς ο κλέφτηςρουβαχταρέ μικρή δόση λίγη ποσότηταρουβέρνω ή ρουβάρω κλέβω, αρπάζωρούγα δρόμος, σοκάκιρούγα η γειτονιάρούκανης ο σκελετώδης, ο αποσκελετωμένοςρούμα ρυάκι, κοίτη χειμμάρου, μικρός χείμμαροςρουφώνω τρυπώνω, κρύβομαι σε τρύπα
Κρητικές λέξεις απο Σ
σάμε ή ίσαμε μέχρισεβντάς ερωτικός καϋμόςσεϊρι η θέασειρώνω σουρώνω υγράσκιανός ο ίσκιοςσουρεύω συκοφαντώ, κατηγορώσουχλικό κατηγορία, συκοφαντίασπερνό ο εσπερινός, η παραμονήστανικώς κάνω κάτι χωρίς τη θέλησή μουσυζευτής ο συνέταιροςσύντεκνος ο κουμπάρος που έχει βαφτίσει παιδίσυντηρώ κοιτάζω με προσοχήσυργουλεύω καλοπιάνω, κολακεύωσφακολούλουδο ο ανθός της πικροδάφνηςσφαλίζω κλειδώνω, ασφαλίζω
Κρητικές λέξεις απο Τ
ταβλί τάβλα, κομμάτι ξύλουταγί η βρώμητάχατες δήθεν (ίσως και με ειρωνική διάθεσης)ταχινή το πρωίτελάρο ο αργαλειόςτερτίπι καμωματιά, κόλποτζαναμπέτης ο καταφερτζήςτοτεσάς τότε ακριβώςτουτοσές αυτός, ετούτοςτσιγκλώ πειράζω, ενοχλώτσίπα μεμβράνη που σχηματίζει το φρέσκο γάλα στην επιφάνειά τουτσουγκρί η άκρη του βράχου, μυτερή πέτρα
Κρητικές λέξεις απο Φ
φαδέ πίστη, εμπιστοσύνηφαητσούλι μικρή ποσότητα φαγητούφαλαγγάρης αυτός που ζεί σε φαράγγιφαλαγγώνω εγκλωβίζω , συσφίγγω, μαγκώνωφάλκος είδος γερακιούφαμεγιεύω είμαι δούλος , εργάζομαι ως υπηρέτηςφαμέγιος δούλος υπηρέτηςφαμελικώς με όλη τη φαμέλια , ολόκληρη η οικογένοιαφαμεργιούρι ο υπηρέτηςφανερίζει αρχίζει να ξημερώνειφανιστρέλα μεγάλη πληγή , τράυμα εκτεταγμένοφαρδαλός πολύχρωμος , φανταχτερόςφαρμακίτης μανιτάρι που δηλητηριάζειφασίδι το υφαινόμενο στον αργαλειό , το υφαντόφεγγιά τα μάτιαφέγγος λάμψη, φωτισμόςφελλοκάλικο παντόφλα, τσόκαροφελώ έχω αξία , είμαι άξιοςφεργάδα ιστιοφόρο πλοίοφέτσα αποξηραμένο κατακάθι υγρού (λαδιού κρασιού)φηλίαση κλείδωση , άρθρωση , αρμός οστώνφιακάς πικρός, φθονερόςφιακώνω δηλητηριάζω , πικραίνωφιλαδόρος πέτρινο λουρί για ακόνισμα ξυραφιώνφιλιότσα(-ος) το βαπτιστίριφιοφιορίζω στολίζω , πλουμίζωφιραούνης αλαζόνας , υπερόπτης , δυνάστης , σατράπηςφλέγα φλέβα του σώματοςφλουμίζω θηλάζω , βυζαίνωφουντάνα μεγάλη φλόγαφούντι το καπάκι του βαρελιούφταξούσιος ο κύριος του εαυτού τουφυρώ φυραίνω , λιγοστεύω σε όγκο ή βάροςφυσκιγιά η αφθονίαφωλεύγω κάνω φωλιά
Κρητικές λέξεις απο Χ
χάβδαλο το τελείως ξερό σέλινοχαβεσιλίκι πόθος επιθυμία , πάθοςχαβρίζω φωνάζω πολύ δυνατάχάζι διασκέδαση (από θέαμα ή πράξη)χαϊλάλης ανισσόροπος , φαντασιόπληκτοςχαιτζώνω προβάλλω αντίσταση , αγριεύωχάκι (το) το μερίδιο κάποιουχαλακατέβας αδέξιος , ανεπιτείδιοςχαλαλίζω χαρίζω, δωρίζωχαλασές (ο) τόπος με χαλάσματαχαλέπα περιοχή με πετρώδες και ίσιο έδαφοςχαλίσικος γνήσιος , άδολος , ανόθευτοςχάμαι κάτω, καταγήςχαμπέρι η είδησηχαντώ νομίζω , πιστεύωχαραέτι μεγάλη δίψαχαράκι μεγάλη πέτρα, ριζωμένος βράχοςχαροκοπώ γλεντώ διακεδάζωχαρχαλεύω ανακατώνω διάφορα πράγματαχειμαδιό περιοχή με ήπιο κλίμα που πάνε τα ζώα οι βοσκοί για να απαοφύγουν το χειμώναχουμά κουτάλι άνω – κάτωχούμελι γλυκό υγρό που έβγαινει από το βράσιμο της κερήθραςχουρχούδα μαγκούρα , ρόπαλοχοχλιομπάντουρο το όστρακο του σαλιγκαριούχοχλίος ή κοχλίος σαλιγκάριχτικιάζω αρρωσταίνω από φυματίωσηχτικιό η φυματίωση
Κρητικές λέξεις απο Ψ
ψακωντέ η γεύση του πικρού , η πικράδαψαλάσσω τσιμπολογώψαλιμουδίζω σιγομουρμουρίζωψαργάδινος χθεσινοβράδυνοςψαρογάροι σαρδέλες παστέςψεγαδιάστρα η κουτσομπόλα γυναίκαψέγος ψεγάδι , ελλάτωμα , ατέλειαψεσινός χθεσινόςψήμα ψήσιμοψίκι ακολουθία , πομπήψιμάρνι όψιμο αρνίψιμοκαίρι παράταση του καλοκαιριού, εποχή που είναι έντονη η ανάγκη της βροχήςψιμύθια στολίδια σε κέντημα ή υφαντόψιχαλίδα ψιλή βροχή , ψιχάλαψομματάρης μεγάλος ψεύτηςψυχνιάζει αρχίζει να πέφτει κρύο
Πηγή: kritikamonopatia.gr
Πηγή: fanpage.gr
Paraxena
