Του Παναγιώτη Ξηρουχάκη
Υπάρχουν σίγουρα πολλοί αμφιλεγόμενοι καλλιτέχνες. Άνθρωποι που… το έργο τους δίχασε το κοινό και προκάλεσε την τάξη. Άνθρωποι που, είτε διαφωνεί, είτε συμφωνεί κάποιος μαζί τους, σίγουρα δεν ανήκουν στον κοινό τύπο του καλλιτέχνη, που είναι βέβαια ο ξεφτιλισμένος (ο προσκυνημένος με άλλα λόγια στο χρήμα και στην κοινωνία του θεάματος).
Ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους σκηνοθέτες είναι ο Σαμ Πέκινπα (1925-1984). Και εδώ που τα λέμε υπήρξε με διαφορά ο πιο αμφιλεγόμενος της γενιάς του (με εξαίρεση ίσως εκείνη του Παζολίνι).Από άλλους κατηγορήθηκε με εμπάθεια σαν ακροδεξιός και μισογύνης (λανθασμένα), ενώ από πολλούς θεωρήθηκε αναρχικός και πολέμιος της εξουσίας.
Γύρισε μερικά από τα καλύτερα γουέστερν. Στις ταινίες αυτές, που η βία αποθεώνεται ,οι ήρωές του (συνήθως περιθωριακοί πιστολέρο και πόρνες)στρέφονται ενάντια στην εξουσία και χάνουν πολύ συχνά τη ζωή τους σε άνισες και προδιαγραμμένες μάχες. Μάχες όμως που δίνονται. Οι ήρωές του πολεμούν για να υπερασπιστούν το δικό τους σύστημα αξιών, που συνήθως έρχεται αντιμέτωπο με το χρήμα και τον καπιταλισμό («Ταξιαρχία των εκδικητών», «Άγρια Συμμορία», «Γύπες πάνω από την έρημα» κλπ).Τα γουέστερν του αναφέρονται στην ιστορική περίοδο, που η άγρια δύση «εκπολιτιζόταν» και ο καπιταλισμός υποσκέλιζε τα παλιά μοντέλα κοινωνικής και οικονομικής διαβίωσης. Οι ήρωές του όμως, δε θέλουν να προσαρμοστούν στους τραπεζίτες και τους πετρελαιάδες.
Μάλιστα στην «Άγρια Συμμορία» (1969), οι παράνομοι ήρωες αποφασίζουν να θυσιαστούν για τη μεξικάνικη επανάσταση, σε μία από τις πιο επαναστατικές ταινίες του αμερικάνικου κινηματογράφου. Η βία που εξαπολύουν είναι το μοναδικό όπλο ενάντια στην υποταγή. Ξέρουν από πριν ότι θα πεθάνουν και προχωρούν προς αυτό το τέλος. Ο Πέκινπα άλλαξε για πάντα το γουέστερν.
Γύρισε όμως και άλλες ταινίες εκτός από γουέστερν («Φέρτε το κεφάλι του Γκαρσία», «Αριστοκρατία του εγκλήματος» κλπ).Μία ταινία του που ξεχώρισε είναι το αντιπολεμικό «Σιδηρούς Σταυρός » (1977).Εδώ φαίνονται ξεκάθαρα οι αντιφασιστικές απόψεις του Πέκινπα, σε ένα αριστούργημα πολεμικού τρόμου για το ανατολικό μέτωπο του 2ου παγκοσμίου πολέμου.
Η ταινία του όμως που σόκαρε ανεπανόρθωτα τους απανταχού κυριλέδες ήταν το «Αδέσποτα σκυλιά» (1971).
Μια ταινία δυναμίτης, όπου ένας ταλαίπωρος και ταπεινωμένος πρωτευουσιάνος δασκαλάκος μετακομίζει στη βρετανική επαρχία, όπου εξευτελίζεται συστηματικά από μία ομάδα απολίτιστων και σκληροτράχηλων χωριατών. Οι σκληροί όμως δεν αποδεικνύονται και τόσο σκληροί στο τέλος.
Αφού ταπεινώνουν επανειλημμένως τον πρωταγωνιστή, βιάζουν τη γυναίκα του ομαδικά (για τη σκηνή βιασμού ο Πέκινπα δέχτηκε οργισμένη επίθεση από τις φεμινίστριες στις ΗΠΑ), αποφασίζουν να λιντσάρουν έναν ημίτρελο συγχωριανό τους, ύποπτο για το φόνο μίας κοπέλας. Τότε ο «φλώρος» αναλαμβάνει δράση και το μακελειό ξεσπά.
Και τι γίνεται όταν η ηθική του έρχεται σε κόντρα με την ηθική του συνόλου; Για λόγους ηθικής, ο ήρωας αποφασίζει να τα γκρεμίσει όλα και κυρίως την υποκριτική και γλοιώδη ηθική του χωριού. Πιστεύει ο ήρωας λοιπόν, ότι ο τρελός πρέπει να έχει μία δίκαιη δίκη και δεν τον παραχωρεί στους αγροίκους για να τον «περιποιηθούν». Έρχεται σε ρήξη με τους ηθικούς κώδικες του χωριού. Όταν οι απολίτιστοι αγροίκοι προσπαθήσουν να επιβληθούν θα βιώσουνε τον τρόμο.
Πάντα είχα την εντύπωση ότι οι ήρωες (ή μάλλον καλύτερα οι αντιήρωες) του Πέκινπα, είχαν κοινά με τους ρομαντικούς και μηδενιστές επαναστάτες του 19ου αι. Σε πολλά σημεία οι ήρωές του φαίνεται να ξεπηδούν από κάποιο έργο του Λόρδου Βύρωνα ή ακόμα και από τις σελίδες του «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» του Νίτσε. Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω αν ο Πέκινπα είχε επηρεαστεί από τη λογοτεχνία του 19ου αι. Δεν ξέρω καν αν την είχε υπόψιν του. Όμως στα έργα του η πάλη του ατόμου ενάντια στο σύστημα και την κάθε μορφή εξουσίας (είτε δηλαδή αυτής της εξουσίας που ασκεί ο μαφιόζος, είτε αυτής που ασκεί ο αστυνομικός)και ο αγώνας για αξιοπρέπεια είναι τα κυρίαρχα στοιχεία. Σημασία έχει να μην κάνει κανείς πίσω.
O Πέκινπα κατηγορήθηκε για υπερβολική χρήση βίας στις ταινίες του. Πράγματι, για την εποχή του οι ταινίες του είναι υπερβίαιες. Αν και το θέμα της βίας στο σινεμά είναι πολλές φορές υποκειμενικό (αναλόγως με το στομάχι του θεατή),τονίζω ότι η τέχνη πρέπει να αντανακλά τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του εκάστοτε πολιτισμού. Ο δυτικός πολιτισμός είναι βίαιος και η ειλικρινής τέχνη πρέπει να το καταγράφει αυτό. Τέλος ,άποψή μου είναι ότι ο Πέκινπα άδικα κατηγορήθηκε ως σeξιστής. Πράγματι, η γυναίκα του πρωταγωνιστή στα «Αδέσποτα σκυλιά» είναι ένας αδύναμος και δειλός χαρακτήρας.
Πριν όμως, όσο και μετά από αυτήν την ταινία, ο Πέκινπα παρουσίασε μερικές θρυλικές ηρωικές φιγούρες όπως π.χ. τηνπρωταγωνίστρια του Getaway (1972). Αυτό που ενόχλησε σε αυτόν το σκηνοθέτη είναι προφανώς η ανόθευτη σκέψη του.
Τελικά ο σκηνοθέτης (ο οποίος ήταν χρόνιος αλκοολικός και δεν έκανε και την καλύτερη ζωή) το 1984 εγκατάλειψε τα εγκόσμια. Η απουσία του φάνηκε αμέσως.Όμως και το γενικότερο πολιτικοκοινωνικό κλίμα δεν είναι και το καλύτερο για ένα τέτοιου είδος κινηματογράφο. Το political correct έχει θριαμβεύσει στις ΗΠΑ. Ακόμα και αν υπήρχε σήμερα κάποιος Πέκινπα, δύσκολα θα τον αφήνανε να γυρίσει ταινία. Μας έχουν μείνει όμως οι ήρωές του, να σημαδεύουν κάθε μορφή εξουσίας στον αγώνα τους για αξιοπρέπεια .
‘Όπως είχε δηλώσει ο ίδιος ο Σαμ Πέκινπα :«Αν δεν προσαρμοστείς, αν δεν υποχωρήσεις απόλυτα, θα μείνεις μόνος σ’ αυτό τον κόσμο. Όμως υποχωρώντας, χάνεις τη ανεξαρτησία σου ως ανθρώπινο ον. Γι’ αυτό ασχολούμαι με τους μοναχικούς. Δεν είμαι παρά ένας ρομαντικός που έχει αναγάγει την αδυναμία του για τους μοναχικούς στα ύψη και νιώθει ένα είδος δουλικής συμπάθειας για όλους τους απροσάρμοστους, τους παραστρατημένους και τους πλάνητες του κόσμου».
